(Truyện ngắn – Karel Čapek)

"Tôi xin kể cho ông nghe" ông Kubat thổ lộ "chuyện gì đã xảy ra với tôi vào kỳ hè này. Tôi đã phải ở trong  một căn hộ mùa hè, những căn hộ ở đấy không hề có nước, không có rừng, cũng chẳng có cá, tóm lại là chẳng có cái quái gì hết, nhưng thay vào đó đảng Nhân dân ở đó đang nổi lên mạnh mẽ, một cộng đồng hoành tráng với những người đại diện lanh lợi, có ngành công nghiệp chế biến ngọc trai và có cả quầy bưu điện với bà sếp già và hay soi mói. Nói tóm lại là cũng giống như ở những nơi khác. Tuy vậy, khi tôi đã có khoảng hai tuần đắm mình hưởng thụ bầu không khí trong lành, sạch sẽ và tốt cho sức khỏe chứ không phải sự tẻ nhạt triền miên, tôi bắt đầu nghi ngờ rằng tôi bị người ta buôn chuyện, nói chung là có cả những tin đồn và lời xì xào thậm chí còn công khai nhưng rối rắm như canh hẹ. Bởi vì là các lá thư tôi  nhận được rõ ràng thấy phong bì vẫn còn nguyên ngoại trừ ở mặt sau của bì thư, chỗ các mép dán thấy lấp lánh mầu vụn tẩy Ả - rập, tôi liền nghĩ: À há, có ai đó bóc trộm thư của tôi rồi, mẹ kiếp! Ông thấy đấy, những nhân viên bưu điện ở đây có vẻ đã rất thạo cách bóc trộm mọi loại phong bì. Nhưng hãy chờ đã, tôi nghĩ, thế rồi tôi ngồi và viết dòng chữ thật nắn nót vào tờ giấy viết thư: “Đồ ma quỷ, đồ giả dối, đồ rác rưởi, đồ thóc mách, đồ rắn độc, đồ phù thủy độc ác...vân vân và vân vân…, trân trọng - Jan Kubat”.

Ông này, tiếng Séc cũng phong phú và chính xác đấy chứ nhỉ; Tôi viết tiếp liền tù tì lên tờ giấy viết thư  có đến ba mươi tư lần cái câu này mà người một đàn ông trực tính và lịch sự dùng đối với quý bà này mà bị không sợ bị quy kết vào loại cá nhân chủ nghĩa hay là kẻ quấy rối; Sau đó tôi hài lòng dán bức thư lại, viết địa chỉ người nhận là mình lên phong bì  và tới thành phố gần nhất bỏ nó vào thùng thư. Ngày hôm sau  tôi chạy tới bưu điện dán mặt vào ô cửa kính và hỏi bằng nụ cười thật tươi tỉnh:

”Thưa bà trưởng quầy, hôm nay tôi có cái thư nào không ạ?” – Tôi sẽ kiện ông, ông là cái thá gì, bà ta  nổi đóa lên với bộ mặt kinh khủng nhất mà tôi từng thấy -.” Nhưng thưa bà, tôi đáp ra vẻ thông cảm, có thể bà đã đọc thấy điều gì khó chịu chăng? Thế tôi tốt hơn hết là rời khỏi đây vậy."

"Chuyện này chưa là gì", ông Holan, người thợ cả vườn cảnh Holben nói với vẻ chê bai. "Vụ việc này khá là đơn giản. Tôi có thể kể cho ông biết tôi đã làm thế nào xử lý kẻ trộm  xương rồng. Ông biết đấy, ông già Holben là một  người chơi xương rồng rất lạ kỳ, và bộ sưu tập của ông về xương rồng, tôi không nói dối ông đâu, có thể có giá ba trăm ngàn, đấy là tôi chưa kể đến những cây quý hiếm. Ông già thích được đem trưng ra bộ sưu tập này cho mọi người xem. Holan nói rằng đó là một sở thích cao quý, và phải được nhân rộng chứ. Nhưng rồi sau tôi lại nghĩ, khi mà một người trẻ chơi xương rồng nào đó biết, ta hãy giả định thế, loại xương rồng vàng Gruson có giá tới một ngàn hai, thì chắc anh ta sẽ đau tim vì anh ta không có nó. Nếu ông già muốn thế thì cũng tốt thôi. Nhưng vừa mới năm ngoái đây thôi, chúng tôi đã bắt đầu để ý thấy chúng tôi đã bị mất  khá là nhiều cây xương rồng; Và không phải chỉ những cây mới nhìn thấy thôi thì ai cũng thích đâu, mà cả những cây đặc biệt nữa kia, lần đầu là Echinocactus Wislizenii, lần thứ hai là Graessnerii, sau nữa là một cây Wittia được nhập tực tiếp từ Cô-sta-ri-ka, rồi sau nữa là một cây làm mẫu mới chào hàng do Frich gửi tới, rồi sau đó nữa là Melocactus Leopoldii, quý hiếm chưa có ai ở châu Âu nhìn thấy đã hơn 50 năm nay và cuối cùng là Pilocereus fimbriatus từ San Doming, là cây đầu tiên người ta thấy ở châu Âu. Ông nghe này, tên ăn trộm này chắc phải là một kẻ hiểu biết lắm đây! - Chắc hẳn là ông không thể ngờ tới; Ông già Holben dường như đã điên tiết lên vì chuyện đó. Thưa ông Holben, tôi nói với ông già, cách đơn giản nhất là ông hãy đóng tất các cửa nhỏ của nhà kính lại, và sẽ kín như bưng.- Không được đâu, ông già hét lên, sở thích cao quý ấy phải dành cho tất cả mọi người; Anh phải tóm được cho tôi kẻ trộm tệ hại này; Anh hãy đuổi cổ thằng canh gác đi rồi thuê người mới, anh phải báo cảnh sát về những thứ lộn xộn rác rưởi này.

Đây là một việc khó; Khi mà ta có tới ba mươi sáu ngàn cái chậu nhỏ, chúng ta không thể bố trí cho mỗi một cái chậu nhỏ này một người canh gác được. Thế rồi tôi ít ra cũng đã thuê được hai thanh tra cảnh sát đã về hưu để họ chú ý giúp cho; Thế rồi  chúng tôi lại mất thêm cái cây Pilocereus fimbriatus và chỉ còn trơ lại cái lỗ nhỏ trỗng trơn bằng cát trong chậu nhỏ. Thế là tôi phát khùng lên và tôi  bắt đầu nghĩ cách đặt bẫy bắt kẻ trộm xương rồng này. Cho ông hay nhá -  những người chơi xương rồng này nói, xương rồng cũng có cái gì đó na ná giống như là môn phái của các tu sĩ đạo hồi; Tôi nghĩ rằng thay vì chúng phải mọc ra râu tơ thì lại mọc ra những cái ngạnh  như kim châm tua tủa cắm sâu vào thân cây. Chúng tôi có hai môn phái như thế: môn phái chơi xương rồng và hiệp hội người chơi xương rồng; Hai môn phái này khác nhau ở những cái gì thì tôi cũng chịu,-tôi cho rằng một phái thì tin rằng xương rồng có linh hồn bất tử, còn phái thứ hai thì lại cho rằng chúng chỉ mang lại những thảm họa đẫm máu; Nhưng ngắn gọn là hai phái này lại căm thù nhau và đối nghịch nhau như nước với lửa. Thế là tôi đi gặp các ông chủ tịch của cả hai phái và với sự tự tin tôi đã hỏi nhỏ họ, xem họ có biết ai là người có thể, ví dụ từ phái thứ hai - đã ăn cắp những cây xương rồng của ông Holben. Lúc tôi nói với họ những cây xương rồng quý hiếm mà chúng tôi đã bị mất cắp, họ đã tuyên bố  một cách trịnh trọng nhất rằng không thể có bất kỳ thành viên nào của phái đối địch lại có thể ăn cắp chúng, bởi vì rằng họ chỉ toàn là những kẻ khờ khạo, vụng về và theo đuôi, họ chẳng có khái niệm gì về cái thứ Wislizen hoặc Graessner là gì chứ đừng nói gì đến Pilocereus fimbriatus; Và đối với các thành viên của chính phái họ, họ đảm bảo rất lịch sự và nghiêm túc rằng họ không có khả năng ăn cắp một thứ gì, tất nhiên là ngoại trừ thứ xương rồng nào đó; Nhưng một khi ai trong số họ có thứ xương rồng Wislizen thì anh ta chắc chắn phải khoe với những người khác để được kính nể như trong những dịp tế lễ thánh thần; Nhưng mà họ và cả các ông chủ tịch cũng chẳng hay biết tý gì về những điều như thế. Sau đó cả hai ông đáng kính ấy nói với tôi rằng ngoài hai phái được thừa nhận hay có cấp phép này hãy còn những tay chơi xương rồng vịt trời nữa kia, và nghe đâu là họ thuộc vào loại tệ nhất; Những kẻ này chỉ vì đua tranh nên không thể chịu nổi các phái ôn hòa hoặc họ chỉ đam mê những điều mê muội và bạo lực. Và những kẻ chơi xương rồng loại vịt trời này thường  bất chấp làm mọi thứ có thể. Khi câu chuyện của tôi và hai ông này không tiến triển gì khá hơn, tôi đã trèo lên cây phong trong công viên của chúng tôi và tôi ngẫm nghĩ. Tôi cho rằng, ông ạ, tốt nhất là suy nghĩ về gốc rễ của vấn đề; Ở đây người ta hình như bị bối rối, có chút do dự và trong khi đó các ông lại nhìn vào mọi thứ với quan điểm cao siêu hơn; Tôi thì lại cho là các triết gia này phù phiếm như những con chim vàng anh đang nhảy nhót trên cây. Và cũng chính trên cái cây phong này tôi đã nghĩ ra kế hoạch như thế. Trước tiên tôi chạy đến gặp đến những người làm vườn quen biết  và nói: này các chàng trai, các anh có gặp xương rồng bị thối rữa không? Ông già Holben đang phải đối mặt với chúng đấy.- Thế là tôi tìm một vài cây bệnh và cả đêm tôi sắp chúng vào bộ sưu tập của Holben. Tôi im hơi lặng tiếng trong hai ngày, và đến ngày thứ ba tôi loan tin lên tất cả các trang báo thông tin - bộ sưu tập những nguy hại cho bộ sưu tập xương rồng nổi tiếng thế giới của ông Holben. Như chúng ta đều biết, phần lớn xương rồng trong nhà kính độc nhất vô nhị của ông Holben bị nhiễm một loại bệnh mới chưa hề ai biết nhưng có nguồn gốc chắc là từ Bolivia. Bệnh tấn công nhiều nhất đặc biệt là vào xương rồng, âm ỉ xảy ra trong một thời gian và chúng có các triệu chứng biểu hiện như thối rễ, cuống và thân cây. Có vẻ như đây là thứ bệnh rất dễ lây nhiễm và lan truyền rất nhanh mà cho tới giờ loại vi khuẩn này chưa ai xác định được, vì vậy việc mở cửa bộ sưu tập xương rồng của Holben đã phải tạm đình lại.

Khoảng độ mười ngày sau – sau mười ngày chúng tôi đã phải dấu kín để những người chơi xương rồng khỏi thóc mách – tôi gửi cho các báo thông tin thứ hai: Có thể bảo vệ được bộ sưu tập xương rồng của ông Holben hay không? Như chúng tôi được biết, giáo sư Mackenzie đã xác định được ở Kew loại bệnh đã bùng phát trong bộ sưu tập nổi tiếng thế giới của Holben là một loại nấm mốc gây hại nhiệt đới đặc biệt và khuyến cáo nên phun thử cho một tiêu bản mắc bệnh bằng cồn thuốc  của Harvard-Lotsen. Những thử nghiệm ấy với loại thuốc này đang được thực hiện với số lượng lớn mẫu xương rồng trong bộ sưu tập của Holben và có vẻ rất thành công. Dung dịch của Harvard – Lotsen có thể mua được ở chỗ chúng tôi và ở nhà máy này.

Khi việc sắp đặt này đã xong, một thám tử bí mật đã vào ngồi trong nhà máy này còn tôi trực bên chiếc điện thoại. Sau hai giờ đồng hồ người thám tử bí mật này gọi điện cho tôi: ông Holan, tôi thấy hắn rồi. Sau 10 phút tôi đã túm được cổ áo con người nhỏ choắt và lắc mạnh hắn. Nhưng mà thưa ông, hắn phản đối, sao ông lại túm cổ tôi thế? Tôi đến đây chỉ để mua thứ cồn thuốc Harvard-Lotsen nổi tiếng ấy thôi mà. Tôi biết, tôi nói với hắn, chỉ có điều là thứ thuốc đó không hề có ở đây, chẳng có bệnh mới nào hết; Nhưng mà anh đã đến đây ăn cắp xương rồng  trong bộ sưu tập của ông Holben, anh là đồ thích đùa khốn nạn! May phúc quá, tay choắt nói cộc lốc, thế chẳng có thứ bệnh nào như thế chứ hả ông?

Tôi đã mất mười đêm không ngủ do lo sợ rằng họ sẽ lại đánh cắp tiếp những cây xương rồng của tôi! Thế là tôi túm cổ hắn dẫn hắn ra ô tô và tôi cùng với thám tử bí mật về căn hộ của hắn. Ông ạ, bộ sưu tập xương rồng như thế này tôi chưa từng thấy: hắn ta có một phòng nhỏ duy nhất trên tầng thượng ở Vysocany; Ờ mà chỉ rộng khoảng  ba nhân bốn mét vuông thôi, ở góc trên nền đất có cái chăn, cái bàn nhỏ và chiếc ghế, còn lại toàn là xương rồng; Còn muốn xem có những tiêu bản nào bị ăn cắp và đặt chúng ra sao thì có mà phải lục tung lên.

Thế ông có thấy cây nào ông bị ăn cắp chưa, – thám tử bí mật hỏi lại tôi; Tôi nhìn vào người thích đùa này đang run lên vì sợ và giàn rụa nước mắt. Nghe này, tôi nói với người thám tử bí mật, điều đó không có giá trị đến thế đâu như chúng ta nghĩ; Anh hãy nói thẳng tuột ra đi rằng hắn chính là cái người đã ăn cắp vì 50 korun và tôi sẽ tự giải quyết chuyện này với hắn.

Lúc thám tử bí mật này đi khỏi, tôi nói với hắn: Anh bạn nhỏ ơi, trước tiên làm ơn hãy dừng lại tất cả cho tôi, những gì anh đã lấy cắp của chúng tôi. Con người nhỏ choắt này hấp háy đôi mắt còn đọng đầy nước mắt, và hỏi nhỏ: Tôi xin ông đấy, tôi không thể không dính vào chuyện này được sao? Không, tôi hét vào mặt hắn, trước tiên anh phải đem trả tất cả những gì đã ăn cắp của chúng tôi đi đã! Thế rồi hắn bắt đầu chọn hết cái chậu này đến cái chậu khác và để chúng sang một bên; Khoảng tám chục gì đó,-chúng tôi không thể tưởng tượng nổi chúng tôi lại bị mất nhiều đến thế; Nhưng có lẽ hắn đã lấy cắp số xương rồng này trong nhiều năm nay rồi. Để cho chắc, tôi lại hét tướng lên với hắn: Sao hả, đây là tất cả rồi ư?

Nước mắt hắn lại trào ra, lấy thêm một cây De Laitii mầu trắng tuyệt đẹp và một cây cũ nữa, đặt chúng vào đám vừa chọn ra và khóc nấc: Thưa ông, tôi nói thật đấy, tôi không có lấy gì hơn nữa từ chỗ ông đâu. Để rồi xem, tôi quát to, bây giờ hãy nói cho tôi biết đi, làm sao mà anh có thể lấy chúng được chúng. Thế này đây ạ, hắn lắp ba bắp bắp rồi hắn lại lúng búng. Tôi…nghĩa là tôi tôi khoác lên người áo…Áo gì? Tôi gầm lên. Hắn đỏ mặt lúng túng và lắp bắp: thưa, là bằng áo đàn bà.

Này cậu, tôi thấy lạ đấy, tại sao lại là áo đàn bà?

Bởi vì, anh ta thở hổn hển, xin thưa, những loại đàn bà ma cô như thế chẳng ai thèm để ý, và rồi – cậu ta nói thêm vẻ đắc thắng- thật dễ hiểu, chẳng có ai lại đi nghi ngờ  loại đàn bà này! Thưa ông, đàn bà họ có thể có tất cả mọi đam mê, nhưng mà họ chưa hề có làm những bộ sưu tập như thế! Thế ông có khi nào thấy một bà có bộ sưu tập tem hoặc bọ cánh cứng hay những quyển sách cổ hoặc là những thứ đại loại như thế chưa? Chưa bao giờ, xin thưa! Đàn bà họ không có tính tỷ mỉ như thế và – và những thứ đam mê như thế đâu. Đàn bà họ tỉnh lắm, thưa ông! Ông thấy đấy, đây chính là sự khác biệt lớn nhất giữa chúng ta và họ: chỉ có chúng ta mới làm các bộ sưu tập cho mình.

Tôi cũng như ông đều nghĩ rằng vũ trụ chỉ là một bộ sưu tập các vì sao; Nó là do một ông chúa tể làm ra bộ sưu tập các thế giới: vì chúng quá nhiều. Lạy chúa tôi, giá như tôi có nhiều chỗ và các phương tiện như ngài ấy nhỉ! Ông biết không, tôi đang tưởng tượng ra những thứ xương rồng mới đây. Vào ban đêm tôi mơ về chúng: ví như cây xương rồng có  râu vàng và những đóa hoa xanh như hoa long đởm -  tôi sẽ gọi nó là Cephalocereus nympha aurea Racek - tức là tôi đặt tên Racek, rồi ông sẽ thấy; Hay là Mamillaria colubrina Racek; Hoặc là Astrophytum caespitosum Racek; Thưa ông, đây có cực nhiều khả năng! Giá như mà ông …

Đợi đã, tôi ngắt lời hắn, thế anh mang các cây xương rồng này đi bằng gì? Tôi đã phải nhờ…nhờ…dẻ lau đồng nát…Hadra, hắn nói với vẻ xấu hổ. Gai của chúng nó đâm vào tay thật dễ chịu. Ông hãy nghe tôi, tôi đã không lỡ lòng nào mang đi những cây xương rồng bị xước gãy. Anh biết sao không, tôi nói với hắn, tôi sẽ lôi cổ anh đến ông già Holben và ông ta sẽ vặt cả hai tai anh.

Các người ơi, kỳ cục chưa khi cả hai người này bén chuyện nhau! Họ ở trong  nhà kính cả đêm để ngắm nghía xem hết cả sáu trăm ba mươi ngàn cái chậu nhỏ. Holan này, ông già nói với tôi, đây là người đầu tiên biết đánh giá giá trị của xương rồng. Và trước khi một tháng trôi qua, ông già Holben trong nước mắt và nói lời cầu chúc đã cử cái tay choắt Racek này sang Mê- hi- cô để sưu tầm xương rồng; Cả hai đều tin sái cổ rằng ở đó có mọc xương rồng Cephalocereus nympha aurea Racek. Chừng một năm sau chúng tôi nhận được một tin đồn lạ đời rằng tay Racek đã chết vì đạo đam mê xương rồng. Hắn ta đã tìm đến một vài người da đỏ để có được  xương rồng thiêng Cikuli, đó là loại, tôi nói để ông được hay, chính là người anh em ruột của Chúa trời, và đừng thán phục hắn vì cuối cùng hắn đánh cắp nó. Tóm lại những người da đỏ thân mến đã trói tay Racek và đặt hắn vào gốc cây xương rồng Echinocactus visnaga Hooker to đùng như con voi có lốm đốm các gai dài giống như lưỡi lê của Nga, kết cục là người đồng hương của chúng ta đã từ bỏ số phận, trút bỏ linh hồn.Thế là kết thúc tội phạm xương rồng.

Hà Nội, trước Tết Bính thân 2016. Ngô Khánh Văn chuyển ngữ từ nguyên bản tiếng Séc

(Karel Čapek – Ukradený kaktus (Povídky z druhé kapsy) truyện ngắn)